اداره کل دامپزشکی استان قزوین

  این اثر در تاریخ ۲۳ خرداد ۱۳۵۶ با شمارهٔ ثبت ۱۳۹۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این برج‏ها در یک کیلومتری روستای حصار ارمنی ـ از توابع خرقان غربی، و در 32 کیلومتری جادة قزوین ـ همدان قرار دارند. برج‏های خرقان در محوطة وسیعی به فاصلة کمی از یکدیگر قرار گرفته‏اند و از بسیاری جهات با هم شباهت دارند؛ اما برج شرقی، قدیمی‏تر از برج غربی است.

بنای برج شرقی دارای نقشة هشت ضلعی با ستون‏های مدور در هشت گوشه است که قسمت ازارة آن در سال 1347 هـ . ش تعمیر و مرمت گردیده است. تمامی بنا به ضخامت 60 سانتی‏متر با آجرهای ساده به ابعاد 5*19*19 سانتی‏متر یا 5*20*20 سانتی‏متر ساخته شده، سپس روی آن پوششی تزئینی با آجر به ضخامت 21 سانتی‏متر اجرا شده است. قطر ستون‏های مدورِ گوشه‏های بنا، به جز دو تای آن‏ها که راه پلة مارپیچ منتهی به بام را در برمی‏گیرند، همگی یکسان است. برای رسیدن به راه‏پله‏ها باید از در مستطیل شکل کوتاهی که در داخل اتاق مقبره قرار دارد، گذشت. تعداد پله‏های هر راه پله 22 عدد است.

با توجه به ویژگی‏های تاریخی بنای برج، می‏توان گفت که در میان گنبدهای دوپوسته‏ای که پوستة دوم آن‏ها مخروطی شکل نیست، این بنا نخستین گنبد دو پوستة قرن پنجم هجری به شمار می‏رود و از این نظر حایز اهمیت است.

نمای خارجی بنای برج به تمامی از آجرهای تزئینی است. وجود همین نمای آجری است که منظر برج را به صورت یکی از زیباترین و چشم‏گیرترین آثار معماری قرن پنجم ایران درآورده است. این تزئینات، بر روی ساقة گنبد و ضلع‏های هشت‏گانه صورت گرفته است.

قاب‏سازی‏های تزئینی داخل طاق‏نماهای ضلع‏های هشت‏گانه هر یک دارای طرح و نقش خاصی هستند که هیچ‏یک با دیگری یکسان نیست. تنها در سه ضلع بنا، طرز چینی به صورت برجسته‏ای انجام گرفته است. این شیوة کار، با نقشی که برای اجرا انتخاب گردیده است نیز انطباق دارد. ضلع سردرِ ورودی برج، تزئین بیشتری در بر دارد. در این محل، تزئینات خاصی که عبارت از کتیبه‏ای دو خطی است، وجود دارد. مضمون دو خط کتیبة مزبور عبارت است از: «به تاریخ سنه ستین و اربعمائه (460) عمل محمدبن مکرالزنجانی القبه».

بنای برج غربی از نظر طرح و نقشه به بنای قدیمی‏تر بسیار شباهت دارد. نقشة آن نیز هشت ضلعی است و در گوشه‏ها، ستون‏های مدور کار گذاشته شده است. در این اثر، ارتفاع ستون‏ها کمی بیش‏تر از اثر قبلی است و تا روی ساقة گنبد ادامه یافته است و چنین می‏نماید که به یک کلاهکِ گنبدی شکل ختم می‏شده‏اند. در این بنا، معمار به جای دو راه‏پلة مارپیچی، یک راه‏پله ساخته است.

در بالای ستونی که راه‏پلة مارپیچی درون آن ساخته شده است، پنجره‏ای مستطیل شکل با قوس جناغی در پوشش خارجی گنبد قرار دارد تا نور لازم را در مسیر راه‏پله تأمین سازد. در این برج، معمار ضمن رعایت ابعاد برج قبلی، حدود 55 سانتی‏متر به ارتفاع آن افزوده تا حالت کشیده‏تری به بنا ببخشد. گنبد خارجی آن ـ مانند بنای قبلی ـ دارای رگه‏های برجستة آجری است. وضع درِ وودی برج، مؤید این است که در دوره‏های بعد، بنا دچار دستکاری شده و تغییراتی در آن راه یافته و از تزئینات آن کاسته شده است. از نظر تزئینی، بنای مزبور در مقایسه با برج قدیمی، اختلاف‏های قابل ملاحظه‏ای را نشان می‏دهد که بیش‏تر مربوط به نماسازی ضلع‏های و سردرِ ورودی است. در قسمت ساقة گنبد، از همان شیوة برج قدیمی الهام گرفته شده است؛ چنان‏که قسمت بالای ساقه را دور تا دور هشت حاشیة پهن با نقش‏های هندسی و پیچ در پیچِ بسیار زیبا فرا گرفته است و سپس در زیر آن، یک حاشیة باریک کتیبه قرار دارد. نماسازی تزئینی ضلع‏های هشت‏گانة برج به این صورت انجام گرفته است که متصل به ستون‏های مدور از پایین تا بالا، یک حاشیة کم‏عرض آجرچینی شده و در واقع برای هر ضلع، یک چارچوب به وجود آمده است. سپس مماس به آن، ستونچه‏های تزئینی باریک آجری تا نیمة ارتفاع هر ضلع بالا رفته‏اند که بر روی خود طرح قوس مانند تیزه‏داری را مانند برج اول حمل می‏کنند.

حاشیة این قوس‏های تزئینی در همة ضلع‏های، جز دو ضلع، مانند برج اول ساده است. در ضلع‏های دوم و هشتم، این حاشیه با آجرکاری برجستة ظریفی تزئین شده است. ضلع‏های هشت‏گانه در جهت طول به دو بخش و به نحو جالبی تقسیم شده‏اند؛ چنان‏که در وسط، یک رگة آجری برجستة سراسری به وجود آمده و در زیر آن، سه طرح طاق‏نمای تزئینیِ شکنجیِ برجسته اجرا شده است که هر یک در داخل چارچوب مستطیل شکلی قرار گرفته‏اند. در داخل این طرح‏های سه‏گانه، تزئینات جالبی که با قسمت زیر و بالا فرق دارند، ایجاد شده است. در بالای این حاشیه، قسمتی قرار دارد که بین بخش قوسی شکل طاق‏نما و رگة افقی آجری برجسته محصور است. این قسمت‏های هشت‏گانه، هر یک با طرح‏های متنوع خود جلوة خاصی به بنا بخشیده‏اند. تناسبی که بین دو بخش پایین و بالای هر ضلع از نظر طولی در نظر گرفته شده است، حکایت از آشنایی کامل هنرمند سازنده به اصول مربوط به انتخاب ابعاد مناسب دارد.

دربارة نحوة آجرکاری باید گفت که در این بنا، شیوه‏ای تازه به کار گرفته شده است که در ساخت بناهای دیگری چون گنبد سرخ مراغه هم به کار گرفته شده و به اوج کمال رسیده است؛ این شیوه عبارت است از: به کار بردن تکه‏های کوچک آجرهای چهارگوش که منجر به ایجاد فضاهای خوش‏نقشی در متن آجرکاری‏ها می‏شود. ضلعی که در وسط بنا قرار دارد، از نظر تزئینات با سایر ضلع‏ها و هم‏چنین ضلع مربوط به درِ ورودیِ برج اول، اختلاف دارد. در اینجا هنرمند برای بلندتر نشان دادن قسمت سردر، از عرض چارچوب کاسته و بین ستون‏های مدور و رگة آجر برجستة چارچوب، فاصله‏ای ایجاد کرده و آن را به نحو هنرمندانه‏ای زینت کرده است. مضمون کتیبة سردر عبارت است از: «عمل ابوالمعالی بن مکرالزنجانی به تاریخ سنه و ثمانین و ابعمائه».

در برج‏های خرقان مقبره‏هایی نیز وجود دارد که ضریح آن‏ها منبت‏کاری‏های زیبایی را به نمایش گذاشته‏اند. این مقبره‏ها متعلق به دو نفر به نام‏های «ابوسعید بیجار پسر سعد» و «ابومنصر ایلتای تی‏تکین» است که در سده‏های بعدی به صورت آرامگاه درآمده‏اند و مورد احترام مرم قرار گرفته‏اند.

این دو برج را می‏توان با برج شبلی دماوند و آرامگاه امیراسماعیل سامانی در بخارا مقایسه کرد و شاید بتوان هنر آجرکاری آن را الهام یافته از معماری دورة سامانی و آل بویه دانست. در طول قرن‏های چهارم و پنجم، بیش‏تر برج‏های شمال ایران با نقشة دایره ساخته می‏شدند. انتخاب نقشة هشت ضلعی در ساخت برج در قزوین که فاصلة زیادی با سرزمین‏های شمال ایران ندارد، نشانة مهارت و ذوق سرشار هنرمندان است؛ چرا که امکان ابداع و ارائة تزئینات متنوع و بدیع در برج‏های هشت ضلعی بسیار آسان‏تر است. در بنای مزبور، حدود سی نقش مختلف به کار برده شده است. این امر، حکایت از وجود یک سنت کهن مربوط به طرح نگاره‏های مختلف دارد که ابتدا در دورة ساسانی بر روی گچ انجام می‏شده و سپس در کارهای آجری به کار رفته است. ترکیب و تنظیم طرح‏های مختلف در این دو بنا، همانند هنری که در طرح‏ریزی متناسب هیأت کلی بنا به کار رفته است، قابل ستایش است.